Kako su Bošnjaci branili Palestinu i Al-Aksu 1948. godine

Priča mi ovaj šejh Abdur Rahman iz Bosne, iz Jugoslavije: Učio sam... i takav bih stupao među hiljade cionista više puta, ostajao bih tako, pa se opet vratio, a ništa mi se loše ne bi dogodilo. Kada se Jordanska vojska povukla iz događaja i željela da napusti rat, rekao je ovaj i s njim nekolicina mladića iz Egipta: Neće ući u džamiju Aksa osim preko mene mrtvog. Povukli su se u džamiju Aksa i odbili povlačenje.

Pričao mi je jedan iz Egipta koji je bio s ovima. Veli: Bilo nas je manje nego prozora na džamiji, tako da smo čas pucali odavde, čas odande, dok ovaj Abdur Rahman (iz Bosne) nije rekao Abdullahu Tellu, zapovjedniku tadašnje Jordanske vojske: 'Kako ćeš se povući, a ostaviti iza sebe mesdžid Al-Aksa?!'

Reče: 'Takve su naredbe.' Reče: 'Daj mi dva sanduka bombi, nešto mitraljeza i municije, ja ću se popeti na munaru u dvorištu džamije, pa kada uđu u džamijski harem, otvorit ću na njih vatru dok me ne ubiju...' Cionistička vojska zbog ovih mladića nije bila u stanju da se približi džamiji, te je džamija Al-Aksa ostala u rukama muslimana još dvadeset narednih godina zbog ove hrabrosti (1947–1967).

Ovi (Bošnjaci) su bili takvi da, kada bi arapska vojska zapala u bezizlaznu situaciju, njih su slali kao ispomoć. Jedne prilike pao je kao šehid zapovjednik Abdul Kadir el-Husejni i to za vrijeme bitke kada je cionistička vojska uspjela da napravi obruč oko arapske vojske, te su zatražili ispomoć, na što su im poslali ovih pet Jugoslavena, te su razbili cionistički obruč.”

Bila baš ovakva priča tačna ili ne, historijska je činjenica da su se brojni Bošnjaci suprotstavili Jevrejima u prvim danima nastanka države Izrael. O jednom od njih, Ćamilu Hrustemoviću iz sela Kuti kod Han-Pijeska, pisali smo u jednom od brojeva Stava.  

Rezolucija UN-a br. 181 iz novembra 1947. godine bila je signal cionističkom pokretu da što prije pokrenu osnivanje države. Istodobno je to bila iskra koja je zapalila Palestinu. Tog je dana otvoren rat između Jevreja i Arapa. 1. decembra Visoki arapski komitet, organ Arapske lige osnovan 1945, pokreće opći štrajk protiv jevrejskih okupatora. U palestinskim se selima formira milicija koju Arapska liga naziva “volonterima” u borbi za Palestinu. Nasilje i teror počinju u cijeloj zemlji.

Korak po korak, jevrejski vojnici “Hagane” okupirali su arapska sela i naselja, a naposljetku i gradove. U strateški su važnim područjima Arapi protjerani, sela su uništena, oni koji su se borili protiv Jevreja ubijeni su. Uzalud je bio posljednji, mlaki pokušaj britanske intervencije: Jevreji su imali priliku, prvu u više od 3.000 godina svoje historije, i nisu ni pomišljali da je propuste.

Nakon proglašenja nezavisnosti, počeo je okrutni rat. Vojske arapskih država napale su Palestinu, ali neuspješno. Granice Izraela povučene su i na kraju su Jevreji imali 20 procenata teritorije više nego što je to bilo predviđeno planom podjele UN-a. Januara 1949. godine oružje je utihnulo. Linija iscrtana primirjem i danas se smatra privremenom granicom. Izrael je pobijedio. Arapi su ono što se dešava u Palestini uglavnom gledali sa strane, skrštenih ruku.

No, bilo je i onih koji su odlučili suprotstaviti se, a u tome su im pomogli brojni Bošnjaci, njih nekoliko stotina. Među njima su i oni za koje se priča da su branili Al-Aksu. Bili su to nekadašnji pripadnici 13. gorske SS Handžar divizije. Njihov je put od uniforme Wehrmachta do Palestine u svom doktoratu istražio Seth J. Frantzman, dopisnik za Bliski istok i analitičar za pitanja Bliskog istoka u The Jerusalem Postu.

Preživjeli pripadnici Handžar divizije predali su se britanskoj vojsci 8. maja 1945. godine. Britanska je vojska premjestila veliki broj pripadnika te jedinice iz logora u austrijskom Villachu i italijanskim Udinama i Padovi u Rimini. Prema riječima jednog od pripadnika jedinice, u logoru je bilo čak 70.000 pritvorenika, među kojima su bili i Bošnjaci. U međuvremenu, bivši pripadnici Handžar divizije dobijaju, umjesto ratnog zarobljenika, status raseljene osobe.

Budući da se bivši dobrovoljci u njemačkim jedinicama nisu mogli vratiti u Titovu Jugoslaviju iz straha od progona, ostali su u Italiji kao apatridi. Oni koji su odlučili ostati u logorima na kraju su našli azil u zemljama širom zapadnog i arapskog svijeta. Mnogi od onih koji su se naselili na Bliskom istoku kasnije su se borili u Palestini protiv nove izraelske države, ali prvo su morali stići na Bliski istok.

Bošnjaci, koje u novinskim izvještajima iz tog razdoblja obično nazivaju Jugoslaveni, ostali su u logorima u Italiji do 1947, kada je 16. aprila 1947. javljeno da će biti prebačeni u Njemačku. List Palestinska pošta izvještava 18. aprila da postoji “zahtjev Sirijske vlade za transfer 8.000 bosanskih muslimanskih izbjeglica trenutno u Italiji. Kažu da je Arapska liga pisala svim arapskim državama, pozivajući ih da pomognu te da je određena finansijska pomoć već stigla. Jugoslavenski zvaničnici kažu da i oni žele natrag ovih 8.000 Muslimana, jer su oni Handžar divizija njemačkog Wehrmachta koja se predala Britancima... Jugoslaveni navode da s najvećom zabrinutošću gledaju na mogućnost prebacivanja ove grupe na Srednji istok”.

Do decembra 1947. jezgra bivših oficira 13. Handžar divizije probila se u Siriju i počela rekonstruirati svoju jedinicu u Damasku. Njihovo znanje arapskog bilo je rudimentarno, ali imami njihove jedinice, koji su vjerovatno također bili u logorima, mogli su im prevoditi s arapskog, nakon što su naučili književni arapski kroz vjersko obrazovanje. U izvještaju Israela Baera u Palestinskoj pošti navodi se da su “najnoviji regruti u sirijskoj vojsci pripadnici bosanskog Waffen S. S. Sirija je ponudila azil cijeloj bosanskoj S. S. Za njih nekoliko hiljada koji su pobjegli u britanske okupacijske zone u Austriji i Njemačkoj... Jedan broj bosanskih S.S-a sa svojim obučenim zapovjednicima sada je u Siriji. Prijavljeno je da oni upravljaju školom za taktiku komandosa za sirijsku vojsku”.

Nema sumnje da su novoformiranoj sirijskoj vojsci koja je rođena 1946. bili potrebni oficiri i instruktori s iskustvom. Emilio Traubner piše 3. decembra 1947. godine da je Međunarodna organizacija za izbjeglice (IRO) čak razmišljala da finansira put Bošnjacima iz Italije na Bliski istok kako bi mogli tamo pronaći domove budući da su odbili povratak u Jugoslaviju. Moguće je da su neki od Bošnjaka dospjeli čak i do Iraka. U izvještaju od 22. decembra navedeno je da je Iračka vlada poslala predstavnika u Evropu da uspostavi kontakt s bosanskim muslimanima u logorima i pozove ih da se nasele u Iraku.

Dana 28. januara 1948. zabilježeno je da arapski agenti rade na regrutiranju Bošnjaka za borbu u Palestini, koja je prerasla u građanski rat između Jevreja i Arapa nakon donošenja rješenja UN od 29. novembra 1947. o podjeli zemlje. Ovi agenti regrutirali su ih za lokalne arapske neregularne jedinice u Palestini, za sirijsku regularnu vojsku i za ALA. Sirijska vojska posebno je bila zainteresirana za pronalaženje kvalificiranih veterana za upravljanje letjelicama i pomoć u organizaciji njihove vojske. Neki od regrutiranih za sirijsku vojsku kasnije su završili radeći za ALA, koja je bila organizirana u Siriji.

Traženi su muškarci između 22. i 32. godine, a zauzvrat bi dobili besplatan prolaz do Bejruta, a njihove porodice uzdržavanje. Međunarodna organizacija za izbjeglice rado je prihvatila mogućnost da arapske vlade preuzmu raseljene osobe u svoje ruke. Neki pojedinci napuštali su logore bez dopuštenja i same isplovljavale ka Bliskom istoku. Među 300 Bošnjaka koji su krenuli ka Bliskom istoku bilo je i 90 Hrvata, bivših ustaša.

Dana 2. februara objavljeno je da je 25 bosanskih Muslimana stiglo u Bejrut i da se sele u Damask kako bi se pridružili drugim Bosancima, njih 40, koji su već tamo. Dana 14. marta grupa od 67 Albanaca, 20 Jugoslavena i 21 Hrvata, predvođena Albancem po imenu Derwish Bashaco, stigla je brodom u Bejrut iz Italije. U izvještaju “Hagane” spominje se da je među njima bio i njemački oficir. Ugostio ih je Palestinski arapski biro i krenuli su u Damask kako bi se pridružili ALA-i. U prvoj sedmici aprila još dvije stotine Bosanaca stiglo je u Bejrut brodom S. S. Augustina.

Prema brojevima iz novinskih izvještaja, čini se da je u Siriji ili Bejrutu bilo najmanje 520 Bošnjaka, 67 Albanaca i 111 Hrvata. Još 135 Bošnjaka bilo je na putu za Egipat, a pedeset sedam Bošnjaka išlo je ka Jordanu. Bilo je najmanje 890 dobrovoljaca iz Jugoslavije i Albanije na Bliskom istoku do aprila 1948, prije nego što je Izrael proglasio nezavisnost 15. maja 1948.

Po dolasku su dobrovoljci u Damasku išli do kampa u Katani, vojnoj bazi jugozapadno od Damaska koju je Sirijska armija dala na korištenje Arapskoj oslobodilačkoj vojsci, koja se okupljala za invaziju na Palestinu. Ovdje su prvi put sreli svog komandanta Fauzija Kaukjija. Imao je pedeset osam godina, bivši je sirijski oficir u osmanskoj vojsci, predvodio je arapske jedinice u borbi protiv Britanaca u Palestini između 1936. i 1939, a sada ga je general Arapske lige Ismail Safwat odabrao da predvodi invaziju na Palestinu.

Bošnjaci su služili prvenstveno u Ajnaddin bataljonu. Između novembra 1947. i aprila 1948. obavještajna služba “Hagane” procijenila je da se oko 4.000 dobrovoljaca pridružilo Kaukjijevoj vojsci i ušlo u Palestinu. Bošnjaci koji su se našli u Jordanu vjerovatno su se pridružili Armiji spasa, koju je u Palestini regrutirao Al-Huseinijev rođak Abdul Khader Husayni. To nije bila slučajnost, muftija je poticao regrutaciju ovih ljudi govoreći im o potrebi odbrane islamske nacije protiv Britanskog Carstva. Sada su se borili protiv onoga što su vidjeli kao produžetak tog carstva, protiv cionista u Palestini.

Jednu jedinicu u sastavu Armije spasa predvodio je Hassan Salameh, koji je u Njemačkoj tokom rata bio školovan za padobranca i možda je poznavao Bošnjake u diviziji Handžar dok je bio u Evropi. Po povratku iz Evrope Salameh se 1947. godine pojavio kao zamjenik zapovjednika Armije Svetog rata, palestinskih neregularnih snaga u građanskom ratu 1947/1948. godine. Salameh se dokopao nacističkog oružja koje je bilo skriveno u egipatskoj pustinji tokom Drugog svjetskog rata i 8. decembra 1947. upotrijebio ga za napad na kvart Hatikva u Tel Avivu.

Salameh je 22. januara stigao u Jaffu i tamo zapovijedao grupi od četrdeset Bošnjaka, iskusnih vojnika koji su znali pripremiti i rukovati s eksplozivom. Bili su veterani Waffen SS i s njima je Salameh ostao u Jaffi deset dana. Među njima je bio i rahmetli Ćamil Rustemović, koji će kasnije postati major libijske vojske, a čiju smo životnu priču objavili u Stavu. Djelimično je uspio u organizaciji milicije od pet stotina ljudi. Strani dobrovoljci bili su važan dio Salamehovih snaga budući da su lokalni Arapi izbjegavali sudjelovati u borbama. Salameh je ranjen u bici kod Ra's al-‘Ayna i umro je 2. juna 1948. godine. Bio je otac Ali Hassana Salameha, šefa “Crnog septembra” i čovjeka koji je bio glavni krivac za masakr u Münchenu na Olimpijskim igrama 1972. godine.

Pretpostavlja se kako je do kraja aprila gotovo 1.000 bosanskih, hrvatskih i albanskih dobrovoljaca bilo u Palestini kao pripadnici tri različite oružane jedinice. Između 29. novembra 1947. i 15. maja 1948. u Palestini se vodio građanski rat između arapskih neregularnih jedinica i jevrejske organizacije “Hagana”. Britanci, koji su nominalno držali vlast, uglavnom su se klonili borbi.

Nakon 15. maja i proglašenja države Izrael pet arapskih vojski, Sirija, Libanon, Egipat, Jordan i Irak, napalo je zemlju. Bosanski dobrovoljci u arapskim snagama koje su umarširale u Palestinu 1948. godine nisu bili prvi Bosanci koji su stigli u Svetu zemlju. U 18. stoljeću Ahmad Djassir paša, guverner Akre, bio je Bošnjak. Godine 1878, nakon što je Bosna uključena u sastav Austrije, Osmanlije su preselile brojne Bošnjake u Palestinu, između ostalog u Cezareju.

Nekoliko jedinica stiglo je krajem aprila da pomognu u opsadi Jerusalema, ali postoje oprečni izvještaji da su neki Bošnjaci učestvovali u bici za Kastel između 3. i 8. aprila 1948. Ta je jedinica brojala oko 120 ljudi iz ALA. Ne zna se tačno šta se desilo s Bošnjacima koji su se borili na Kastelu, možda je to bila ista jedinica koja je bila u Jaffi mjesec dana kasnije. Najvjerovatnije se radilo o nekolicini Bošnjaka koji su se pridružili “mudžahedinima” Abdula Khadera Husaynija. Neki od ovih ljudi možda su se povukli u Ramallah, sjeverno od Jerusalema, gdje je 16. aprila objavljeno da su stranci zauzeli najbolje hotele i “zlostavljali” lokalno stanovništvo. Među spomenutima su bili Iračani, Sirijci, Poljaci i Jugoslaveni.

Sljedeća bitka u kojoj su učestvovali Bošnjaci bila je kod Jaffe između 25. aprila i 5. maja. Jaffa je bila dodijeljena arapskoj državi planom podjele UN-a, ali je bila okružena teritorijom dodijeljenom jevrejskoj državi. Bitka je počela kada je jevrejska grupa “Irgun” pokrenula napad na grad. Prema “Hagani”, Jaffu je branilo 400 Jugoslavena i 200 Iračana. Dana 28. aprila Michel Issa, komandant jedinice “Aj-nadin”, dobio je naredbu od Fauzija Kaukjija da se pomakne s obronaka Jerusalema kako bi ublažio opsadu Jaffe. U to vrijeme bio je baziran u selima Bid-du i Nabi Samweel s jedinicom “Hittin” i sa sobom je poveo svih 250 ljudi.

List Palestinska pošta je 18. jula izvijestio da je obavještajna služba Britanske vlade bila svjesna prisutnosti bosanskih dobrovoljaca u Siriji. Između pada Nazareta i početka izraelske ofanzive poznate kao operacija “Hiram”, koja je pokrenuta 29. oktobra, Kaukjijeva ALA je potpuno reorganizirana. Vojska je imala 3.000 vojnika, ali moral je bio nizak, a obuka loša. Koliko je među njima bilo Bošnjaka, nije poznato, ali među njima je bio i Ćamil Rustemović. Tokom borbi koje su trajale od 29. do 31. oktobra, u kojima su Izraelske odbrambene snage (IDF), osvojile cijelu Galileju i dijelove južnog Libanona, Rustemović se prisjetio sudjelovanja u bici na mjestu Mis al-Jabal, gdje je ubijeno osam Jugoslavena, među kojima i Slovenac Franc Robotnik.

Malo je poznato šta se nakon rata 1948. godine desilo s Bošnjacima koji su služili u arapskim snagama, znaju se tek neki detalji iz života ponekog od njih. Ćamil Rustemović se pridružio libanskoj vojsci 1950. godine. Služio je svoju drugu domovinu trideset godina, oženio se Libankom Karimom i s njom imao sedam kćeri i pet sinova. Dobio je libansko državljanstvo i, prema njegovim riječima, niko od Bošnjaka koje je on poznavao, a koji su služili u SS nikada se nije više vratio u Jugoslaviju jer su očekivali da će im se suditi za njihove aktivnosti tokom Drugog svjetskog rata. Neki su završili u Americi, Australiji i Kanadi. Pretpostavlja se da su se neki naselili i u Siriji ili drugdje na Bliskom istoku.